[educatie] Afstudeertoppers van 2023: Reflectie

Spiegels en Ramen: Afstudeerders onder de loep

Door D’Avellonne van Dijk

Voor de rubriek afstudeerders vroeg de Illustratie Ambassade aan D’Avellonne van Dijk, oprichter van Uitgeverij Wilde Haren, om een aantal opvallende afstudeerprojecten uit te lichten van 2023. Ze bezocht de afstudeershows van de academies Sint Joost en Willem de Kooning.

Als uitgever ben ik altijd op zoek naar nieuwe verhalen, en nieuwe makers. De afstudeerexpo’s vormen steevast een waardevolle showcase van opkomend talent, die tevens reflecteert op belangrijke maatschappelijke vraagstukken waar de kunstenaars op unieke wijze antwoord op geven.

Wat viel op? Dit jaar is mijn oog gevallen op unieke toepassingen van illustratie, waarbij het opvallend was dat deze vaak gepaard gingen met het thema ‘reflectie’. Reflectie op de maker zelf, of hun omgeving. Ik heb twee afstudeerexpo’s bezocht: die van het Sint Joost (op de locaties Breda en Den Bosch) en van de Willem de Kooning Academie.

Mijn hoogtepunten uitgelicht, te beginnen met het Sint Joost. Met het immense wandkleed en de bijbehorende zine brengt Paulien Kraaijeveld met “Ondanks Alles” een eerbetoon aan de Riot GRRRL-beweging en het vinden van een eigen stem binnen een subcultuur.

Het verhaal legt uit hoe ‘RIOT GRRRL’ is ontstaan en welke betekenis het heeft; wil je als feminien persoon gehoord worden in onze maatschappij, dan moet je schreeuwen en protesteren. Deze beweging gaf jonge vrouwen de mogelijkheid om zich uit te spreken over alles wat hen bezighoudt.

“Pure woede, vormgegeven door een vrouwelijke stem.”

De grootsheid van het wandkleed weerspiegelt de geest van die inspiratiebron: als je je wilt uitspreken, waarom dan niet op grootse wijze?

Jettie Eenink is een professionele tatoeëerder die haar vaardigheden op een unieke manier inzet in haar werk ‘ik werd geprikkeld, ik word geprikkeld, ik zal geprikkeld worden’. In dit werk helpt Jettie de deelnemers om te reflecteren op hun verleden, heden en toekomst door een illustratie te creëren die aansluit bij één van de drie vragen die de deelnemer moet beantwoorden:

– Wat wil ik loslaten? (verleden)
– Wat wil ik accepteren? (heden)
– Wat wil ik manifesteren? (toekomst)

Deze illustratie wordt vervolgens getatoeëerd op de nagels van de deelnemer. Door deze afbeeldingen dagelijks bij zich te dragen, worden de deelnemers gedurende drie maanden herinnert aan de doelen die zij hebben gesteld. Het permanente en pijnlijke karakter van een traditionele tatoeage wordt in dit proces vermeden: het proces is pijnloos en de afbeelding groeit samen met de nagel uit.

Ik ben erg onder de indruk van deze unieke toepassing van Jettie’s vaardigheden. Uit eigen ervaring weet ik dat tatoeëerders vaak betrokken raken bij het verwerkingsproces van anderen. Jettie keert met dit project de rollen om en nodigt de deelnemers uit om samen het reflectieproces aan te gaan. Dit persoonlijke proces vereist volledige overgave van beide partijen.

Letterlijke reflectie heb ik teruggevonden in het werk van Myrthe Schuijt. Met de installatie ‘Reflection’ wil Myrthe ‘kinderlijke blijdschap’ opwekken bij het publiek door te stampen in haar geprojecteerde plas. Hoe meer de deelnemer springt, hoe meer de plas verandert en verkleurt. Myrthe daagt de deelnemer uit om opnieuw na te denken over negatieve associaties, in dit geval symbolisch weergegeven als regen.

Hoewel het concept van dit werk eenvoudig is, valt het op omdat het van de toeschouwer vraagt om in het hier-en-nu te zijn. Het spelen met de projector reflectie is voor mij een visuele representatie van de uitdaging om ondanks alles optimistisch te blijven.

 

Een blik inwaarts vond ik ook in de graphic novel ‘Nomad’, door Sivar Kasman. Sivar graaft uit zijn eigen ervaring door met ons in een verhaal te duiken over ouder-kind dynamiek, verlies, loyaliteit aan onze opvoeders en de uiteindelijke loyaliteit aan jezelf. 

Meer afstudeerders hebben een boek als medium gekozen voor hun eindproject. Echter, geen van de boeken die ik heb gezien, heeft dezelfde gelaagdheid als ‘Nomad’. Dit boek weet op een delicate manier gebruik te maken van complexe onderwerpen zoals de moeizame dynamiek tussen kind en ouder, en is op een indrukwekkende wijze vertaald naar een grafische roman.

Khattar Shaheen presenteert in zijn animatie ‘Dreams of Yesterday’ zowel een raam als een spiegel aan de kijkers. Dit werk, nu ook bekroond met de Lucasprijs 2023, neemt de kijkers mee in de rauwe ervaringen en gedachten van een Syrische vluchteling. Khattar heeft gekozen voor de creatie van een stop-motion animatie met behulp van houtskool, een gum en papier. Deze techniek stelde hem in staat om zonder script of storyboard zijn emoties vrijelijk te uiten.

De kijker wordt hierdoor op indringende wijze onderdeel van de ervaring van de vluchteling. Khattar richt zich op de onzekerheid, leegte en plotselinge ontworteling die een vluchteling meemaakt bij het verlaten van zijn thuisland.

‘Dreams of Yesterday’ confronteert de kijkers tevens met een spiegelbeeld. Het wordt duidelijk dat het werk een beroep doet op de (Westerse) gemeenschap om actie te ondernemen en gezamenlijk verantwoordelijkheid te nemen voor het lot van de Syrische bevolking.

Bij aankomst op de Willem de Kooning academie wordt al snel duidelijk dat er ontevredenheid heerst over het bestuur van de academie. Veel kunstwerken besteden hier aandacht aan, waarbij reflectie op de maatschappij een belangrijk thema is. Terwijl de illustratoren van Sint Joost voornamelijk hun persoonlijke benadering van onze samenleving laten zien, kiezen de makers van Willem de Kooning ervoor om zich te verzetten en actie te promoten. Dit sentiment spreekt mij aan – wellicht is het typisch Rotterdams om tegendraads te zijn.

Robin Groeneveld werd geforceerd om te reflecteren over de manier waarop Rotterdam omgaat met de huidige klimaatcrisis na terugkomst van studie in het buitenland. Dit resulteerde in het werk “Fighting Climate Grief Through Anarchism”, waarin Robin door het anarchisme zich een baan probeert te wagen door ‘climate grief’. 

Door illustratie en gehaakte balaclava’s neemt Robin de toeschouwer mee op ontdekkingsreis naar het vinden van een balans tussen actie voeren en leven in een kapitalistische samenleving. De keuze om kleurrijke maskers te maken maakt het toegankelijk voor de kijker om in het verhaal te stappen. Het is gemaakt om de deelnemers van dit project veilig en anoniem over straat te kunnen laten gaan.

Anarchisme heeft Robin de vrijheid van keuze gegeven. De vrijheid om je eigen pad te kiezen en daar volledig achter te staan, ongeacht de consequenties. Het heeft Robin geleerd dat we niet afhankelijk hoeven te zijn van autoriteiten, maar juist van elkaar. Door de positieve en toegankelijke beschrijving van deze reis, kan ik me voorstellen dat dit werk bijdraagt aan een beter begrip van anarchisme in de maatschappij. En dat begrip gun ik iedereen.

Bij Chelle Mol staat reflectie op jeugdherinneringen centraal. De interactieve serie van illustraties, getiteld: ‘Childhood Memories – recall in neurodivergent young adults’, richt zich specifiek op neurodivergente individuen. Door middel van workshops stimuleert Chelle hen om na te denken over (gezamenlijke) jeugdherinneringen, waarbij de aandacht wordt gevestigd op kinderkamers, kleding en speelgoed.

Tijdens de workshop, die de vijf zintuigen prikkelt, worden de deelnemers gestimuleerd om hun herinneringen op te halen en ze visueel vast te leggen. Deze aanpak is geïnspireerd op methoden die gericht zijn op het verbeteren van het geheugen en de herinnering op de lange termijn. Alle herinneringen en kindertekeningen zijn samengevoegd in drie prints.  

Dit project sprak tot de verbeelding omdat Chelle een deel van de workshop nabootste in de afstudeerpresentatie. De bezoeker werd uitgenodigd om plaats te nemen aan de keukentafel en zelf na te denken over hun jeugdherinneringen. 

Het tekenen van kinderherinneringen laat zien dat we verrassend genoeg veel gemeenschappelijke verhalen hebben. Lego verbindt!

Hoe kinderen kunnen reflecteren op elkaar, en op zichzelf, is een thema waar Naomi Kortleven mee aan de slag is gegaan. Het project ‘Laatje zien, Laatje horen’ richt zich op kinderen uit groep 7 en 8. Door middel van het delen, ervaren en vertellen van hun eigen verhalen, creëren de leerlingen een connectie met elkaar. Naomi, als ‘maker-pedagoog’, gebruikt hiervoor twee grote lade-poppen om zowel de fictieve als persoonlijke verhalen van de leerlingen te stimuleren. De poppen hebben lades waarin emoties, gevoelens, herinneringen en geheimen van de karakters verwerkt zijn. Door het horen en ervaren van de verhalen die de poppen vertellen, worden de leerlingen aangemoedigd om zich creatief en toegankelijk open te stellen naar elkaar en kwetsbaarheid durven tonen tegenover de ander.

In een samenleving waar steeds meer ruimte is voor ieders achtergrond, is het belangrijk dat kinderen leren omgaan met zowel hun eigen achtergrond als die van anderen. Elk verhaal verdient een plek, maar die plek moeten we samen creëren. Het ontwerp van de poppen spreekt tot de verbeelding en is voor mij een uitstekend voorbeeld van de toepasbaarheid van illustratie in projecten met maatschappelijke relevantie.

De afstudeerders van 2023 tonen mij dat er een grote behoefte is aan verandering. Ze geloven in de mogelijkheid van verandering, op voorwaarde dat we de tijd nemen om te reflecteren. Door kritisch naar onszelf te kijken en onze samenleving te evalueren, blijven we steeds nieuwe vormen van verbondenheid creëren. En die verbondenheid hebben we hard nodig.