Beeld zonder maker: hoe groot is de AI-dreiging voor illustratoren en grafisch ontwerpers nu echt?

Het gehele internet wordt momenteel overspoeld met Studio Ghibli-beelden, althans gegenereerde plaatjes die op de stijl lijken. De nieuwste beeldgenerator van ChatGPT, versie 4o, maakt razendsnel illustraties die verbazingwekkend veel weg hebben van het werk van echte kunstenaars. Maar hoe goed is die beeldkwaliteit eigenlijk? En moeten wij ons als beeldmakers zorgen maken? “Ik denk niet dat ik zomaar vervangen wordt door AI,” zegt illustrator Manon Bijkerk. “Daar is mijn werk te uniek voor.”

Still uit echte Studio Ghibli-film: presskit

AI-beelden in het wild

Terwijl ik aan dit stuk werk in een koffietentje/bar, vraagt de ober vriendelijk of ik al een keuze heb kunnen maken. Ik kijk op, enigszins overvallen; ik was nog aan het typen. “Eh sorry, nee, nog niet,” zeg ik. “Dan moet u echt even ons mooie, vernieuwde menu erbij pakken.” Het menu oogt als een designobject, gebaseerd op een klassiek tarotdeck: elk drankje heeft een eigen kaart, compleet met bijpassend beeld. Ik pak het erbij en werp er een snelle blik op. “Ziet er interessant uit,” zeg ik, vooral om iets te zeggen. “Ja, mooi hè,” glimlacht de ober. “Elke pagina is met AI gegenereerd.” Stomverbaasd blader ik later het menu nog een keer door en zie dat de kaart vrijwel volledig bestaat uit dromerige strandgezichten en fantasievolle vrouwen in framboosjurken.

De toepassingen en ontwikkelingen van AI en chatbots lijken de afgelopen tijd een vogelvlucht te hebben genomen. Een ontwikkeling die recent de aandacht trok, was de introductie van de nieuwe beeldgenerator van ChatGPT 4o. Het internet stond in een mum van tijd vol met nieuwe AI-probeersels van consumenten, terwijl de kunst- en cultuursector de golf met argusogen gadesloeg. Deze generator zou namelijk geen last meer hebben van eerdere tekortkomingen, zoals het genereren van handen met zes vingers. De beelden lijken wat minder gladgestreken en surrealistisch. Het herkenbare ‘AI-stijltje’, zoals bij het menukaartvoorbeeld hierboven, lijkt langzaam te verdwijnen. Daardoor komt het moment dichterbij waarop zulke tools mogelijk kunnen worden ingezet voor serieuze illustratie of grafische opdrachten.

Onvervangbaar

Manon Bijkerk is freelance illustrator en heeft daarnaast La Nonette School voor tekenaars in spe. Haar werk laat zich kenmerken door maximalistische voorstellingen met levendige patronen en karakters, die haar illustraties bovendien arbeidsintensief maken. Bijkerk: “Als een computer iets genereert in vijf seconden, dan noem ik dat niet meteen kunst: er zit geen intentie in. Deze gelaagdheid kan mogelijk wel ontstaan wanneer je begint met een uitgebreide prompt en voortdurend blijft editten. Voor mij zit de kracht juist in de nuance: in mijn karakters kan de hoogte van een wenkbrauw al boekdelen spreken” Bijkerk legt uit dat hoewel de kwaliteit van de AI-beelden verbetert, er nog steeds een bepaalde ‘zielloosheid’ vanuit gaat. “Naast dat je mensen hebt die geld willen besparen of de AI-beelden zien als een leuke gimmick, denk ik dat er nog steeds genoeg mensen en bedrijven zullen zijn die met liefde betalen voor de nuance en de visie van een illustrator en dat nooit gaan vervangen door een gratis AI-model.”

Beeld: illustratie door Manon Bijkerk

Een organisatie die bewust afstand houdt van AI-gegenereerde beelden is de Volkskrant. Elki Boerdam is beeldonderzoeker, maker en daarnaast ook beeldredacteur voor de krant. Ze legt uit dat de beeldredactie nooit een AI-gegenereerd beeld zal gebruiken als vervanging van een maker. “Het gaat ook over een soort erkenning dat illustratoren gewoon iets heel anders brengen dan alleen maar de uitvoering. In een kritisch medium zoals de krant is dat belangrijk, want je hebt artikelen waar een bepaalde mate van concept en autonoom denken aan ten grondslag ligt. Dat is iets anders dan een reclamebureau dat simpelweg een plaatje van een auto met een zon wil,” aldus Boerdam.

Stapelinkomen

Volledig vervangen zal autonome creativiteit niet snel worden. Maar voor meer repetitieve, uitvoerende taken (vaak onderdeel van commerciële opdrachten) ligt dat mogelijk anders. Dat zou kunnen betekenen dat kunstenaars zich eindelijk kunnen focussen op het leukste gedeelte van hun werk: het bedenken en creëren. Althans, zo lijkt het. Caspar de Kiefte, belangenbehartiger bij de Kunstenbond, ziet dat minder rooskleurig in: “Het is vaak toch een beroep dat een stapeling is van verschillende activiteiten, werkzaamheden, opdrachten, van alles bij elkaar om je boterham te kunnen verdienen. Het artistiek ontwikkelen kun je vaak niet voor 100% van de tijd doen. Dat levert te weinig op.”

Juist de meer resultaatgerichte opdrachten zijn mede belangrijk om een autonome praktijk in stand te houden, benadrukt De Kiefte. Bovendien maakt hij zich zorgen over de beschikbaarheid van dit soort werk. “We zien al een tijd dat het aantal opdrachten voor creatieve zzp’ers terugloopt, al kunnen we dat niet één op één koppelen aan AI.” Wel signaleert hij een bredere verschuiving. Hij noemt een aantal voorbeelden, waaronder een recent artikel uit het Financieel Dagblad, waar Vincent Knaap van reclamebureau en creatief productiebedrijf MediaMonks slinkende budgetten constateert: “een klant die vorig jaar voor 12 miljoen aan fotoshoots deed, wil nu alles voor 7,5 ton doen, want de machines kunnen het nu.”

Beeld: Hema doet mee aan starter-pack AI trend. Beeld: illustratoren verzetten zich tegen de AI-trend

De Kiefte benoemt dat AI zo ver heeft kunnen komen door training op bestaand werk. Kunstenaars hadden daar weinig tot geen controle over en zijn bovendien nergens voor vergoed. De Kunstenbond pleit daarom voor zowel een vergoeding voor het gebruik van beelden als trainingsdata, als een bredere compensatie voor mogelijk verlies van werk en opdrachten door technologische vooruitgang. “Aan de ene kant heb je innovatie, aan de andere kant het belang van de culturele en creatieve sector. Als we vinden dat delen van die sector moeten wijken voor een groter belang, dan moet er ook sprake zijn van compensatie. Net zoals we dat bij andere sectoren doen.” Momenteel is de Kunstenbond in gesprek met het NSC, GroenIinks/PvdA en beleidsmakers in Brussel om meer aandacht te vragen voor mogelijk verlies aan opdrachten voor creatievelingen.

Een gereedschap

Toch blijft het moeilijk om te kunnen inschatten of een AI-gegenereerd beeld meteen ten koste gaat van een opdracht. Ook vóór de opkomst van AI maakten mensen al gebruik van beeld zonder een illustrator in te huren. Zo kun je bijvoorbeeld denken aan een beeldbank of het gebruik van laagdrempelige programma’s zoals Canva, waar je werkt met bestaande elementen.

Beeldredacteur Elki Boerdam wijst erop dat AI in die zin mogelijk weinig verschilt van andere digitale tools: “Net zoals heel veel andere techniek is het natuurlijk gewoon een gereedschap. In Photoshop gebruiken we al jaren dit soort functies: je verwijdert eenvoudig een achtergrond of werkt met digitale penselen.” Ze wijst erop dat het gebruik van AI niet zo zwart-wit is als het lijkt, omdat het steeds verder verweven raakt met het creatieve proces. Illustrator Manon Bijkerk herkent dat. Ze werkt zelf ook digitaal, onder andere met Procreate, omdat het nu eenmaal efficiënter is. Daarnaast kent ze collega’s die AI gebruiken als visueel kladblok: “Hij gebruikt het voor de eerste schetsen en ideeën. Misschien is dat vergelijkbaar met hoe ik op Instagram scroll voor ik aan een tekening begin.”

Beeld: beeldcompositie door Elki Boerdam

Nieuwe trends?

Hoewel Bijkerk dus gebruikmaakt van digitale ontwikkelingen, houdt ze graag vast aan een analoge, menselijke uitstraling in haar werk. Ze kiest de afgelopen jaren ook steeds vaker voor een wat grovere penseel, vertelt ze. “Ik denk dat er misschien ook wel nieuwe illustratietrends kunnen ontstaan als tegenreactie op de gelikte AI-beelden. Technieken als arceren en krassen gaan misschien wel een comeback maken. De beelden mogen wel weer een beetje smoezelig worden, dat je de potloodlijnen er weer in terug kan zien.” Ze ziet zelfs een mogelijke herwaardering van het ambachtelijke. Misschien gaan we hetzelfde zien als bij haute couture als tegenwicht van de fast fashion, vertelt ze: “mensen willen weer zien dat iets door een mens is gemaakt.”

Disclaimer: AI en de invloed ervan op kunst- en cultuur is een groot thema. In het kader hiervan is besloten om te focussen op de beeldkwaliteit en mogelijk verlies van werkgelegenheid. Wij zijn ons ervan bewust dat ook andere implicaties meespelen zoals bijvoorbeeld bias, ethische kwesties en auteursrechten. Daarnaast kan AI ook juist bijdragen aan artistieke projecten. Volg de serie om hier meer over te weten te komen.