[home] De kunst van het Oud Griekse ambacht

De kunst van het Oud Griekse ambacht

5 juli 2021 door Eva Zandkuijl

In een tijd waarin ons leven zich voor een groot gedeelte op schermen afspeelt zijn steeds meer illustratoren op zoek naar tactiliteit. In deze serie gaan we op zoek naar de diepere lagen die het gebruik van tastbare technieken toe kan voegen aan illustratief werk. Deze keer: Oud Griekse illustraties en de kunst van het ambacht.

Illustratoren zijn altijd gebonden aan de letterlijke grenzen van hun canvas. Zij passen hun werk binnen de randen van het tekenvel, de limieten van een Instagrampost of de beperkte aandachtsspanne van de toeschouwer. In deze begrensde ruimte moeten zij een verhaal vertellen, een boodschap overbrengen, een essentie vatten. Een illustratie moet compact zijn, in vorm en inhoud. Bij uitstek lijkt deze manier van verbeelden, in de breedst mogelijke zin van het woord, te passen in de vluchtigheid van onze huidige digitale beeldcultuur. Echter, meer dan 2500 jaar geleden waren ze in Athene al meesters in het weergeven van grote verhalen binnen een minimale ruimte. Bij de Grieken viel vorm en inhoud harmonieus samen. Waar hedendaagse illustratoren hun werk voornamelijk via (te kleine) schermen delen met het grote publiek, deden zij dat namelijk per vaas.

Michigan Painter (attributed to the) (Greece, active circa 500 B.C.), CC0, via Wikimedia Commons

Zwartfigurige techniek

Het decoreren van Grieks aardewerk heeft een lange geschiedenis waarin het een stilistische ontwikkeling doormaakte. Vanuit voornamelijk geometrische patronen ontstond door de eeuwen heen een steeds helderdere figuratieve stijl. Lijnen werden patronen, patronen werden vormen en vormen werden hoekige, mensachtige figuren. Rond 600 v. Chr. ontdekte men de zogenaamde zwartfigurige techniek. Dit stelde schilders in staat om voornoemde mensachtige figuren langzaam maar zeker om te vormen tot de anatomisch correcte menselijke silhouetten die met de blik van nu beschouwd kunnen worden als een van de eerste uitingen van verhalende illustratie.

Deze zwartfigurige techniek was een arbeidsintensief proces dat voorzichtig te vergelijken valt met de techniek van het maken van een hoogdruk. Om te beginnen werd een vaas met de hand of op een draaiwiel gevormd. Vervolgens werd zij gedroogd en gepolijst. In een glazuurlaag van aangelengde klei trok men op de vaas de lijnen van een tekening, zoals gutsen in een lino of krassen in een plaatje acryl. Tijdens het bakken kleurden die lijnen oranje, de onbewerkte vlakken kwamen daarentegen zwart uit de oven. Eenmaal gebakken was de gebruikte klei zo goed als onverwoestbaar. De vazen konden breken, maar de scherven vergingen niet. Zij verdwenen slechts als ze onder hoge druk verpulverd werden. Om die reden is er veel beschilderd aardewerk teruggevonden. De zwarte tekeningen zijn door hun figuratieve karakter van groot belang geweest voor het blootleggen en reconstrueren van de Griekse cultuur.

Opvallend is dat, hoe belangrijk de illustraties later ook gebleken zijn, ze toentertijd vooral in dienst stonden van het object. De schilder moest bovenal de rondingen en proporties van het aardewerk uitlichten. Zijn tekeningen waren bedoeld om de schoonheid van de vaas te benadrukken. In tegenstelling tot de pottenbakker werd de schilder door de Grieken dan ook niet zo zeer beschouwd als kunstenaar, maar als decorateur of ontwerper. Ondanks deze status ondertekenden de illustratoren hun werk wel, en op de meesten vazen valt daardoor dus te lezen door wie zij beschilderd zijn. Ook is er bewijs van onderlinge competitie onder de schilders. Ooit werd op een vaas deze tekst aangetroffen: ‘Beter dan Euphronias het ooit had gekund’. Competitie dus, én onbeschaamd zelfvertrouwen.

Massaproductie

Naast vorm boven decoratie is het ook opmerkelijk dat het vervaardigen van zulk beschilderd aardewerk beschouwd kan worden als massaproductie. Een vaas was in het geval van Grieks aardewerk een breed begrip. Er waren verschillende variaties vazen, en zij hadden allerhande functies. Sommigen werden gebruik om te koken, een ander werd gebruikt om voedsel in op te slaan. Soms was een vaas puur decoratief, dan was er een voor wijn, en weer een ander werd gebruikt voor offeranden van religieuze aard. In alle begrippen van het woord was het hoe dan ook een huishoudelijk gebruiksvoorwerp. De vazen bevonden zich in de woningen van alle lagen van de bevolking, en werden dus op grote schaal geproduceerd. Dezelfde scene werd over het algemeen (veel) vaker dan eens afgebeeld.

Door deze massaproductie bereikten de schilders met hun illustraties een breed publiek. De tekeningen die zij maakten bestonden voornamelijk uit dagelijkse taferelen en mythologische verhalen. Zij schilderden voornamelijk mensfiguren die meestal op zichzelf stonden, er was zelden sprake van een afgebeeld decor. Binnen de kaders van de vorm en grootte van het object diende de tekening ook door iedereen in dat brede publiek begrepen te worden. Een bepaalde compactheid in uitvoering en betekenis was daardoor van het grootste belang. Het afgebeelde moest bovenal herkenbaar zijn.

Walters Art Museum, Public domain, via Wikimedia Commons

Om die herkenbaarheid binnen de letterlijke grenzen van zijn canvas te waarborgen beeldde de schilder bij voorkeur een bepalend moment uit de mythe af. Soms was één enkele scene voldoende om de essentie over te brengen, en koos men voor een zogenaamde monoscenische weergave. Als dit niet het geval was werd de vaas beschilderd met meerdere scenes. Een cyclische weergave, die het best te vergelijken valt met een stripverhaal. Een derde optie was het gebruik van een synoptische weergave. In zo’n ‘onmogelijke’ compositie gaf de schilder een overzicht van de gehele mythe. Een ‘Waar is Wally?’-achtige setting, waarin allerlei tijden en locaties uit het verhaal tegelijkertijd werden afgebeeld.

Alle hiervoor genoemde aspecten zijn te herkennen in de vaas waarop Exekias, de schilder in kwestie, Ajax en Achilles tijdens de Trojaanse oorlog afbeeldde. In een monoscenische weergave zien we de heren gezeten aan een bordspel, dat waarschijnlijk symbool staat voor de persoonlijke rivaliteit tussen beiden. Hun uitrustingen liggen in de hoek, maar helemaal ongewapend spelen ze niet. Met gebruik van de diagonale lijnen van zowel de speren als de zichtlijnen van de karakters benadrukt Exekias subtiel de opperste concentratie van beide spelers. De dominante houding en de helm van Achilles op links tonen de toeschouwer dat hij degene is die het spel zal winnen.

De schildering van Exekias is geheel in harmonie met de vorm van de vaas. De karakters buigen mee met de randen van het aardewerk. Hun gekromde ruggen vormen zich precies naar de ronding aan de bovenkant. Een schuine lijn wordt vanuit de speren doorgetrokken in de handvatten van de vaas, en komt vervolgens via de schilden die tegen de muur leunen uit aan de rand van de afbeelding. De patronen op de mantels zijn indrukwekkend gedetailleerd uitgewerkt.

Simpel en complex

De afbeelding van Ajax en Achilles is een voorbeeld van wat historicus Elanor F. Rambo beschrijft als the simple method. Alle afgebeelde personen zijn betrokken in de actie, er is geen sprake van passieve karakters. Buiten deze simpele weergave zijn er volgens Rambo nog drie andere manieren voor het inzetten van karakters in de verhalende scenesop Grieks aardewerk aan te wijzen. Om de essentiële emotie in het verhaal te verduidelijken voegde de schilder bij gebruik van the complex method omstanders die de actie aanschouwen, en die essentiële emotie dus zichtbaar ervaren, aan de beeltenis toe. Wanneer er ook personages te zien zijn die niet thuishoren in de specifiek afgebeelde scene spreekt Rambo over the complicated method. In de vierde, en laatste, methode gebruikte de schilder bekende verhaalelementen en combineerde ze tot een, voor zover nu bekend, betekenisloos geheel. In the simplified method zijn de afgebeelde karakters gereduceerd tot puur decoratieve elementen.

Ajax Achilles: Attributed to the Medea Group, CC0, via Wikimedia Commons

The simplified method toont aan dat het afbeelden van een verhaal voor de Grieken niet het voornaamste doel van de schildering vormde. Dat was in de eerste plaats altijd de schoonheid van het object naar voren te brengen. Hoezeer de figuratieve illustraties nu een essentieel onderdeel in de kennis en de geschiedschrijving over het dagelijks leven in het toenmalige Griekse rijk vormen, zij stonden altijd in dienst van het aardewerk zelf. De gevonden overblijfselen tonen zo niet alleen de kundigheid van de schilders en die Griekse cultuur zoals zij geleefd werd. Vooral laten de scherven zien dat de afbeeldingen boven alles bedoeld waren voor het uitlichten van de kunst van het ambacht.

Hedendaags

Nieuwsgierig geworden? Ook veel hedendaagse illustratoren maken gebruik van de verteltechnieken en beeldtaal zoals beschreven in dit stuk. Zo gebruikt Lennard Kok niet alleen regelmatig figuren en ornamenten die doen denken aan oude verhalen, maar is zijn werk ook opvallend compact en plat. Met, of dankzij, simpele middelen is het ontzettend sprekend. Ook Sasa Ostaja kan als geen ander een verhaal vertellen in slechts één beeld. In zijn kleurrijke scènes combineert hij florale elementen en gekke mensachtige figuren tot een geheel waarin je als kijker nieuwe dingen kan blijven ontdekken. Zijn werk oogt bijna kinderlijk eenvoudig, maar is bovenal oneindig gedetailleerd.