Impact #2: De superster illustrator is eenzaam

Impact #2: De superster illustrator is eenzaam

16 november 2023 door Bram Dirven


In de rubriek Impact gaat beeldredacteur Bram Dirven in gesprek met wisselende illustratoren over een actueel onderwerp. Om de maand spreken zij, aan de hand van zelfgemaakt beeld, over hun verhalen en motivatie. Deze editie gaat Bram in gesprek met illustratoren Aad Goudappel, Maaike Hartjes en Nastia Cistakova over mentale gezondheid.

‘Mijn hele carrière is gebaseerd op onzekerheid. En dit gaat nooit weg.’ Dit zijn de woorden van Aad Goudappel wanneer wij het hebben over mentale gezondheid bij illustratoren. Aad heeft, net als Maaike Hartjes en Nastia Cistakova, een illustratie gemaakt als aanleiding voor een gesprek over mental health

© Aad Goudappel
© Maaike Hartjes
© Nastia Cistakova

Het gesprek ging twee kanten op, enerzijds het verbeelden van geestelijke gezondheid, en anderzijds de mentale gezondheid van illustratoren. In hun opdracht waren zij vrij om beide kanten te verbeelden en Aad had gekozen om de schrijnende geestelijke gezondheidszorg voor jongeren te verbeelden. Hierbij heeft hij de aanleiding voor het onderwerp scherp gevat. Sinds de lockdowns in 2020 is mental health steeds meer in beeld gekomen, nadat het jarenlang onderbelicht is gebleven. Vooral nu is het noodzakelijk om dit onderwerp aandacht te geven en niet nogmaals deze zorg van de agenda te laten verdwijnen. 


Mental health verbeeld

‘Over het algemeen vind ik illustraties interessanter wanneer ze het probleem laten zien, dan wanneer het de oplossing toont’, laat Aad weten. ‘Je neemt mensen die zich herkennen in het beeld serieuzer, bovendien wekt het de interesse van de kijker en worden ze nieuwsgieriger naar het onderwerp. Je geeft ze dan de mogelijkheid om zelf te bedenken wat ze met dit probleem willen. Als je de oplossing al voorgeschoteld krijgt, dan is er geen behoefte meer om je te verdiepen.’ 

Maar bij het maken van beeld over dit onderwerp zijn er ook onderdelen waar je je van bewust moet zijn. Allereerst is er de doelgroep, deze wordt mede bepaald door de opdrachtgever. Is de kijker iemand die zich moet herkennen in het onderwerp of iemand die het moet oplossen? Wanneer je een illustratie zou maken voor de Linda hebben de lezers andere expertise dan wanneer je illustratie komt te staan in een vakblad voor psychologen. En juist die groep die zich erin moet herkennen is inherent kwetsbaar. Je moet met respect dit onderwerp aangaan, een karikatuur of stereotypering kan je beeld kwetsend doen overkomen. Zeker wanneer je vervalt in de clichés. 

Overigens zijn clichés en mental health verrassend complex in uitvoering. Niet iedereen kan zich vinden in een cliché, maar de mate van uitvoering bepaalt nogal hoe je hierop kan reageren. Wanneer je in google images zoekt naar mental health zie je veel dezelfde beelden terugkomen: hoofden met puzzelstukjes of raderen erin. Dat niet iedereen zich in deze clichés kan vinden wist Nastia helder uit te leggen: ‘Ik zoek altijd wel een beetje op wat er al is maar ook wat de perceptie van deze beelden is. Bijvoorbeeld de puzzelstukjes in het hoofd, wat je vaker terugvindt wanneer het over autisme gaat. Ik weet dat veel mensen die een autismespectrumstoornis hebben dit niet fijn vinden: ‘alsof er iets is wat aan mij ontbreekt, en dat als je een puzzel in elkaar legt, het dan wel klopt.’ Dus met een beetje onderzoek weet ik dat ik daar dan op moet letten.’

Toch zijn er clichés, wanneer ze goed uitgewerkt zijn of een kleine twist hebben, niet altijd misplaatst. De donkere wolk die boven mensen hangen wanneer beelden over depressie gaan zijn zeker niet altijd treffend, maar de manier hoe je deze wolk neerzet (in techniek, stijl of compositie) kan toch meer informatie bevatten zodat het wel bijdraagt aan die herkenning. 

‘Maar ik zie ook gebeuren dat mensen, die eigenlijk te weinig verstand hebben van het onderwerp en beelden maken, toch grijpen naar clichés en eenvoudige stereotyperingen, en daarmee kwetsend kunnen overkomen.’ verklaart Maaike. ‘En hoe vaker dit naar voren komt, hoe meer dit clichés en stigma’s versterkt. Hierin ligt een verantwoordelijkheid bij de illustrator om te kijken hoe je dit kan aanpassen.’ 

En hiermee zijn we ook direct aangekomen bij de opdrachtgever. Deze clichés kom je vooral veel tegen in vakbladen en lesmethodes over mentale gezondheid. Gedeeltelijk komt dit door een gebrek aan afdoende vergoedingen, maar er is ook een zekere onkunde in het communiceren van beeld. De kennis die deze opdrachtgevers hebben is veelal gebaseerd op het googlen naar beeld, wat een hele lading van clichés met zich meebrengt. Tijd om als illustratoren massaal acquisitie te doen bij deze opdrachtgevers, want er valt daar nog veel te winnen!

© Aad Goudappel
© Maaike Hartjes, uit de animatie I’m Perfectly Fine

Illustratoren en mental health

Een carrière gebaseerd op onzekerheid klinkt wankel. Wat zit achter deze conclusie van Aad, en hoe heeft dit impact op de geestelijke gezondheid van uitoefenaars van het vak illustratie? Deze onzekerheid uit zich in twee aspecten, allereerst is het niet een gegeven dat je iedere week weer nieuwe opdrachten krijgt. Ten tweede is het niet altijd duidelijk hoe je illustratie ontvangen wordt. ‘Wanneer je een langere samenwerking hebt met een opdrachtgever zal het makkelijker gaan, maar bij iedere nieuwe opdrachtgever is die onzekerheid weer terug’, geeft Aad aan. Het tweede onderdeel van die onzekerheid heeft zeker niet alleen te maken met je doelgroep, de kijkers. Er ligt ook een groot gedeelte bij de opdrachtgever, dit wordt in drievoud door de illustratoren bevestigd:

Maaike: ‘Al helemaal als je dan niet een vervolgopdracht krijgt. Die stilte. Meteen het gevoel dat ze je werk haten. 

Aad: ‘En wanneer de telefoon dan wel gaat, is het helemaal mis. Anders gaat het wel per mail. Ze bellen alleen wanneer er iets aangepast moet worden. 

Nastia: ‘Een redacteur, die belde op om mij te bedanken, en dat heb ik in vijf jaar niet eerder meegemaakt. Dit was erg heftig voor mijn mental health. Je bent in principe helemaal alleen met je scherm en af en toe spreek je iemand aan de telefoon. Maar dan zit je nog vaak alleen in je studio, en berichten als ‘bedankt voor de samenwerking’ komen er niet zo vaak. Tenzij ik dit zelf initieer, maar dat kost ook weer veel energie.’

Deze ervaringen die Maaike, Nastia en Aad samen delen, luchten zichtbaar op. Het idee dat het niet alleen bij jou speelt maar dat je collega’s hier ook last van hebben, biedt een beetje troost. Illustrator zijn is een solitair beroep. Natuurlijk kan je een studio of atelier delen met anderen, maar er wordt binnen het werkveld van illustratoren toch nog weinig gedeeld over omgang met opdrachtgevers, geld, acquisitie, werkdruk en mentale gezondheid. 

Dat dit in je hoofd kan spoken en je letterlijk op kan branden is pijnlijk zichtbaar in de strip van Maaike. Deze strip is een vervolg op haar graphic novel Burn-out dagboek, dat momenteel ook een verfilming heeft: I’m Perfectly Fine. Je kan als illustrator al gauw het idee hebben dat je nergens ‘nee’ tegen mag zeggen. Maaike laat met deze strip zien dat ze nu beter de stress de baas is en weet te minimaliseren door te gaan voor wat ze echt wil. Maar de wens om alle opdrachten te kunnen en willen doen blijft sluimeren op de achtergrond. Je weet immers, door alle onzekerheid, niet wanneer je volgende opdracht binnen komt. Al deze opdrachten hebben eigen deadlines, facturen, onderhandelingen, schetsen, administratie, enzovoort. Hierom bepleit Maaike ook een agentschap: ‘Ik merk dat het mij veel mentale zorgen bespaart. Dat ik niet het hele onderhandelen hoeft te doen en de acquisitie. En dat ik soms gewoon brutaal kan zijn tegen mijn agent zonder de opdracht in gevaar te brengen, want zij vertalen dat dan weer netjes naar de opdrachtgever toe.’ 

Een agent neemt vele mentale zorgen weg en scheelt tijd en energie met acquisitie. Maar een agent is ook niet heilig. Goede agenten hebben een beperkt portfolio aan illustratoren, hierdoor is er meer aandacht voor hun illustratoren. Ook leveren ze opdrachten die bij jou aansluiten, in plaats van dat je allemaal corporate illustraties moet maken.

Het wegnemen van kopzorgen, middels een agent, is erg handig om je mentale gezondheid op peil te houden. Maar mental health is iets waar je eigenlijk continu voor moet zorgen. De illustratie van Nastia is door woede ontstaan, een emotie waar veel creatievelingen van vinden dat je dat moet toepassen. Maar bij Nastia gaf het meer de drang om iets te tekenen waar ze behoefte aan heeft om te maken, dan dat ze die woede zelf wilde afbeelden. En deze drang tot maken is iets wat juist helpt bij het omgaan met mentale zorgen. 

Eigenlijk helpt het vak illustrator je dus ook met je mentale gezondheid. Het kunnen uitbeelden van wat je denkt of voelt zorgt ervoor dat je het los kan laten waardoor het weer opklaart in je hoofd. In wezen functioneert het ook een beetje als therapie. Hoewel deze insteek door iedereen beaamt wordt, hebben ze wel allemaal hun eigen uitwerking hierop. Maaike voelt echt de drang om iets te moeten tekenen, ook al wordt het niet gepubliceerd. Aad merkt dat het altijd wel ergens in een illustratie, in opdracht, terechtkomt. En Nastia merkte dat haar mentale struggles verbeelden vooral als monoloog werkte, en mistte juist de wisselwerking van het gesprek. Er is nog steeds ruimte in Nastia haar werk om te vertellen wat ze belangrijk vindt, maar nu is het minder vanuit een ‘me-me-me-gedachte’. 

© Nastia Cistakova


De superster illustrator

Een andere grote bron van mentale zorgen voor illustratoren is social media. Sinds een jaar of 10 is Instagram het populairste netwerk voor illustratoren om je werk te delen. Dit heeft bijgedragen aan de nieuwe illustrator, door Maaike geduid als de superster illustrator. De superster illustrator moet niet alleen illustraties maken in opdracht, maar laten zien dat ze een multi-kunstenaar zijn. Je moet grote murals maken, prints uitbrengen, t-shirts en tassen zeefdrukken, eigen boeken uitbrengen, performances en exposities tonen, maar het belangrijkste is dat dit door de buitenwereld gezien wordt op social media. Hierdoor krijgen illustratoren als het ware ‘fans’, wat een grote verandering is met een aantal jaar geleden. En dit zijn ook geen ‘fans’ van een afstandje, er wordt van je verwacht dat je in direct contact staat met je publiek. 

‘In de zwart-wit tijd werd je nog opgeleid om voor kranten of de reclamewereld te werken,’ mijmert Maaike terug naar een jaar of 20 geleden. ‘Als mensen je beeld mooi vonden, knipten ze dit uit en plakten het op de koelkast, en als ze het niets vonden, hoorde je er niks van’.  Maar het publiek kan nu via social media direct lof of haat uiten over je werk, en over jou. 

Een voorbeeld van Maaike: ‘Ik had een bericht gekregen van een man en die toon was heel seksistisch, hij vertelde dat de tekening niet grappig was, en dat vrouwen geen grappen kunnen maken. (De tekening in kwestie was helemaal niet als grappig bedoeld). Het was erg verontrustend dat hij mij zo direct aanviel op het feit dat ik een vrouw was, maar niet op mijn tekening zelf. Dit had ook te maken dat de strip waarop hij reageerde over racisme ging, dus hij voelde zich geoorloofd om mij aan te vallen op mijn vrouw zijn.’

Je moet een sterk hoofd hebben om je niets aan te trekken van zulke opmerkingen. Natuurlijk zijn dit uitzonderingen, een klein percentage van alle reacties, maar uitzonderingen die bij alle drie de illustratoren bekend voorkomen. 

En dan heb je de likes, sommige posts krijgen meer en andere minder likes. Er heerst een nuchtere kijk op deze likes. Natuurlijk wil je dat jouw beelden veel bekijks trekken, maar likes zijn een slechte indicator hiervan. ‘Je weet nooit waar het aan ligt, misschien aan het algoritme, misschien aan het tijdstip van de dag, of misschien toch aan de illustratie zelf,’ vertelt Maaike. Het klinkt niet echt rustgevend voor een op-onzekerheid-gebaseerd beroep. Aad voegt er nog aan toe: ‘Ik vind het altijd fijn als er mensen zijn die ik waardeer ergens een like op geven, maar ik tel het aantal likes niet.’ Het gaat dus om de kwaliteit van de likes, niet de kwantiteit.

Illustrator zijn blijkt een onzeker en eenzaam beroep. Onzekerheid die komt door jouw fans als superster illustrator, maar ook door opdrachtgevers die onduidelijk zijn over het ontvangst van je werk, om maar niet te spreken van een onzeker inkomen. De eenzaamheid die er bij lijkt te horen is een verraderlijke valkuil. In het gesprek merkte ik op dat Maaike en Aad, die al 20 jaar werkzaam zijn in het werkveld, eenzelfde eenzaamheid herkennen als Nastia, die nu 5 jaar actief is als illustrator. Het uitwisselen van ervaringen kan helpen je mentale zorgen te verlichten. Maar het tekenen zelf is al een vorm van therapie, en het treffend vangen van een onderwerp als mental health kan een groot verschil maken bij mensen die zich herkennen in jouw illustraties.